گیاهی است که به فارسی «آویشن»و در کتب طب سنتی فارسی با نام «حاشا»،«اوشن» و «صعتر الحمیر»نام برده شده.در مناطق مختلف ایران گونه های مختلف ایران گونه های مختلف با اسامی محلی متفاوتی شناخته می شود از جمله در همدان آن را «آزربه»در اطراف تهران«آویشن یا آویشم»ودر طالقان«زروه» در آذربایجان و مناطق ترکی زبان «ککلیک اوتی»یا «کاکله اوتی» و در سایر مناطق «صعتر»،«اوشن»،«اشمه کوهی»و،«سی سنبر»و «سوسنبر »نامیده می شود.
گیاهی است از خانوادهLabiatae یاMenthaceae از جنس:Thymus به فرانسویThym و گونه وحشی آن Thym serpoletو به انگلیسی Thymeگفته می شود.نام علمیThymus vulgaris آن است.
در ایران گونه های مختلفی از این گیاه از آویشن که به صورت گیاهی علفی است تا انواعی که به صورت درختچه هستند می روید، از جملهThymus communis که در مزارع نیز کاشته می شود و Thymus serpylliumکه سی سنبر یا سوسنبر است و در واقع گونه وحشی آویشم می باشد و همچنین گونه های :T. fedischenkoi Ronn. و درمناطق مختلف ایران از جمله در ارتفاعات منجیل ،در ارک،کردستان،کرمانشاه،دامنه های جنوبی البرز،آزاد بر طالقان،توچال،دره کرج،آذربایجان،کرمان،شاهوار کوه در ارتفاعات ۳۷۰۰۰-۲۹۰۰ متر،اورمان کردستان،رودبار،نور کجور،دره چهل دختر گرگان شناسایی شده است.
● ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی آزربه(T.vulgaris) دارای حدود ۲ .احد درصد اسانس است و اسانسی که از گل و برگهای آن گرفته می شود در حدود ۴۵ درصد تیمول داردو ضمنا دارای کاروکرول،سیمن،آلپینن،بور نئول،لینالول ،بورنیل آستات می باشد و به علاوه اولئانولیک اسید و ایزومر آن اورسولیک اسید نیز از آن جدا شده است در گزارش دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی گیاه آمده است.
گیاه دارای تیمول ،پارتیمول،پینن،لینالول و کارواکرول میباشد.
● مشخصات
آزربه گیاهی است علفی چند ساله که شبیه به صعتر و پونه کوهی است نواحی با اقلیم مدیترانه ای و قسمتهای نیم گرم و معتدل آسیا و اروپا برای رشد این گیاه مناسب است.در ایران تقریبا دذر تمام مناطق معتدل می روید و گونهT.communis آن را در مزارع نیز می توان تکثیر نمود.
در باغها به عناون گیاه زمینی گلدار زیبا در حاشیه چمنها و درRock garden کاشته می شود.گیاهی است دارای ساقه های متعدد و کوتاه ،بلندی انها ۵۰-۲۰ سانتی متر و دارای ریشهای با الیاف چوبی می باشد.برگهای ان به رنگ خاکستری خیلی کوچک و در اغلب گونه ها کرکدار و در گونه وحشی آن یعنی سرپوله بی کرک است ،به طول متوسط ۶ میلی متر و عرض متوسط ۲ میلی متر و گلهای آن کوچک خوشه ای و به رنگ سفید مایل به بنفش و سرخ و خیلی مورد علاقه زنبور عسل می باشدوتخم ان ریز و کوچکتر از تخم خردل است.
از نظر آب و هواوخاک ،آویشن ،آب وهوای ملایم متمایل به گرم وخاک های با زه کشی رو به آفتاب را ترجیح میدهد .
تکثیر آن با قلمه و یا بذر صورت می گیرد و فواصل بوته ها در محل اصلی بین خطوط کاشت ۱ متر وبین بوته ها ۳۰ سانتی متر مناسب است.وجین علفهای هرز برای رشد آن ضروری است.
قلمه آویشن از ریشه جوشهای ان در اردیبهشت تهیه و کاشته می شود و اگر با بذر تکثیر می شود بین اسفند تا خرداد هر وقت می توان ان را کاشت.
آزربه هر چند گیاهی است چند ساله و دایمی ولی بهتر است مزرعه ان هر سه سال یکبار به کلی برداشت شده شخم خورده و کشت آن تجدید شود تا بوته ها قوی ،پربرگ شده و گل بدهد.
گلهای آزربه در اواخر خرداد و اوایل تیر ظاهر می شود و برداشت گیاه برای مصارف طبی و ادویه ای باید زمانی که شکوفه ها تازه ظاهر شده اند،انجام شود و شکوفه ها و برگها و ساقه های نازک ان تا حد ۱۲-۱۰ سانتی متر از سر بوته برداشت شود که بعدا آنها را در سایه خشک کرده ونگهداری نمایند.
در بعضی مناطق می توان در هر سال دو بار سرشاخه ها و برگها را چید و محصول برداشت نمود.به طور متوسط مزارعی که خوب کاشته شده و مراقبت شود و می توان ۲-۱ تن در هکتار محصول خشک برداشت نمود.گل آویشم خیلی معطر و به عناون ادویه در آشپزخانه مصارف متعددی دارد.
از تقطیر برگهای گیاه در حدود یک درصد روغن تیمول به دست می آید.تیمول یک فنل متبلور سفید رنگی است با فرمول خام C۱. H۱۳ OHکه دارای خاصیت ضد عفونی قوی و قارچ کشی است و در عطر سازی مصرف دارد.
● خواص کاربرد
روغن تیمول یا تیمن که در ترکیب اسانس گیاه وجود دارد،منشا اصلی خواص ضد عفونی کننده آزربه می باشد،از طریق مخاط جذب می شود و از راه ادرار دفع می شود ور نگ ادرار را تیره یا سیاه می سازد.
خاصیت ضد میکروب و ضد قارچ و ضد انگل تیمول در طب جدید نیز مورد توجه است و به دلیل وجود تیمول در گیاه آزربه ازجوشانده آن برای ضدعفونی کردن و پانسمان و شست و شوی زخمها به نحو موثری استفاده می شود.
در دارو سازی برای تهیه محلولهای غرغره ضد عفونی حلق و قطره های ۱د سرفه و در دندان پزشکی برای تهیه محلولهای شست و شوی دهان کاربرد دارد.در تجارت دارویی به عنوان قارچ کش معروف است.
در بیماری های قارچی به علت اثر زیاد که دربیماری اکتی نومیکروزیس دارد ،یک درصد محلول تیمول را روی پوست و محل زخم می مالند و ممکن است به جای تیمول روزی سه تیمول از ۶۰ درصد جوشانده گیاه آزربه یا حاشا استفاده شود.
اکتی نومیکروزیس یک بیماری غیر مسری قارچی در حیوانات است که به انسان منتقل می شود.عامل این بیماری ،قارچی است به نامActinomyces از خانوادهAcitinomycetaceae که معمولا در دهان و آرواره های بخصوص موجدار و ناصاف حمله می کند و گاهی به مغز و ریه نیز حمله ور می شود. در گاوان ان را Actinomyces bovis ودر انسان Actinomyces israelii می نامند .تا قبل از کشف آنتی بیوتیک های جدید معالجه با این بیماری به طریقی که در بالا ذکر شد با حاشا یا ماده عامل ان تیمول انجام میگرفته ولی پس از آن معمولا از نظر تسریع عمل ،این بیماری را با استعمال دراز مدت پینی سیلین معالجه می نمایند و در درجه دوم بعد زا پینی سیلین ممکن است از تتراسیلین استفاده نمود.جراحی برای خارج کردن قسمت های زخم توام با درمان شیمیایی نیز معمول است ولی هنوز هم درمان با تیمول به عنوان دارویی که ضمن معالجه ،عوارض جنبی آنتی بیوتیک ها را ندارد مورد توجه بسیاری از پزشکان دنیاست.
در طب سنتی از نظر طبیعت عده ای از حکمای معروف از جمله شیخ الرئیس ابوعلی سیناو بغدادی و دیگران حاشا را گرم و خشک می دانند .از نظر خواص گرم کننده قوی و مدر بول و حیض ،عرق و شیر می باشد.خارج شدن جنین و مشیمه را تسهیل می کند و باز کننده گرفتگی روده ها و پاک کننده سینه می باشد.برای تنگی نفس و تقویت معده ،کبد ،طحال و کلیه و همچنین برای تحلیل اماس و خون منجمد شده دراثر سموم نباتی و حیوانی مفید است .برای بند اوردن خون از سینه و کشتن و خارج کردن انگل های معده به خصوص انگلی به نام آنسیلوستوما که نوعی نماتود از خانواده می باشد،بسیار موثر است برای دفع انگل فوق الذکر توصیه می شود که روز قبل یک مسهل گیاهی موثر با تطبیق با نوع مزاج بیمار داده شود و شب با یک شام ساده ۲الی ۴ گرد حاشا می خورند و صبح نیز یک مسهل آویشن نتیجه بسیار خوبی می دهد. شکوفه حاشا به تنهایی مسهل خوبی برای سودا بوده و می تواند جانشین آفتیمون باشد و اگر ۸ گرم گرد حاشا را بانمک و سرکه بیاشامند ،مظهر خوبی برای بلغم می باشد .خوردن ۱۰ گرم حاشا مخلوط با عسل و آبگرم برای بیماری فلج ،اقوه ،فراموشی ،صرع،تقویت قوه باه مفید است .خوردن تازه ان به صورت سبزی با غذا بسیار مفید است و برای تقویت دید چشم نافع است. معده را تقویت نموده و کمک به هضم غذا می نمایید .آشامیدن دم کرده ان با عسل ناراحتی در تنفس را رفع می کند و خروج ادرار ،حیض،جنین و مشیمه را تسهیل می نماید .خوردن انگشت پیچ یا لعوق آن با عسل برای خارج کردن بلغم و مواد زائدی که در سینه جمع شده است و تسکین تنگی نفس و سرفه بسیار نافع است.ضماد ان با سربرای تحلیل و ورمهای تازه و تحلیل خون بسته و منجمد در اعضا مفید است و اگر با شراب مخلوط و خورده شود ،برای سیاتیک نافع است .اگر مقدار ی از حاشا را با ده برابر وزن آب انگور مخلوط نموده و بپزند که ثلث باقی بماند در مورد جمیع خواص از جرم خشک آن بهتر است.دم کرده ان برای سکسکه ،دل پیچه ،قطره قطره ادرار کردن ، خورد کردن سنگ مثانه و تسکین درد رحم بسیار نافع است.مقدار خوراک از خشک و جرم ان ۵ گرم است.دم کرده حاشا برای سرفه های سخت وبرونشیت مفید است.حاشا در چین و ژاپن کاشته می شود ،از جوشانده گیاه به عنوان ضدسرفه و برای معالجه سیاه سرفه خورده می شود.اسانس آن ضد عفونی کننده خیلی قوی است ودر فرانسه از دم کرده ۲۰-۱۰ گرم گیاه خشک با یک لیتر آب جوش ،برای آرام کردن سرفه ۳ فنجان در روز می خورند .در موارد آسم این دم کرده را با عسل مخلوط کرده ۳ فنجان در روز می خورند.
توجه:با توجه به سمی بودن ماده تیمول درمصرف و خوردن ماده حاشا و ترکیبات آن باید رعایت دستورات را نمودو از اسراف در مصرف آن خودداری شود .اسراف در مصرف حاشا و تیمول ممکن است باعث اسهال و غثیان و استقراغ شود و یا ممکن است در اثر تحریک کلیه ها موجب بروز آلبومین در ادرار گردد. مصرف بی رویه ی حاشا ممکن است عضلات قلب را ضعیف نماید و همچنین اسراف در مصرف آن ممکن است ایحاد سر گیجه وبروز صداهایی درگوش کند در کتب طب سنتی در صورت بروز عوارض ان توصیه شده است از نعناع و دم کرده ان استفاده شود.
از نظر تاریخی و قدمت شناخت:حاشا و یا آویشن گیاهی است که بخصوص به عنوان ادویه معطر از زمانهای قدیم مورد توجه بشرها بوده ودر عهد باستان در جوامع پیشرفته آن روز به عناون بخور های معطر و تصفیه کننده بخصوص در معابد به کار می رفته است. برگهای آویش سنبل شجاعت و تهور و رشادت بوده است.در یونان قدیم یعنی در روزگاران قبل از میلاد مسیح مرسوم بوده است اگر می خواسته اند شجاعت و رشادت مردی را تحسین کنند و از او تعریف نمایند می گفتند که او عطر حاشا دارد و بوی آویشن می دهد در اساطیر کهن مسیحیان آمده است که در علوفه ای که برای تشک در رختخواب مریم عذرا و حصرت مسیح کودک بکار می رفته گیاه و علف معطر آویشن نیز وجود داشته است.
سربازان رومی رسم داشتند برای افزایش شجاعت و تهور در آب آویشن حمام کنند.(حمام آویشن برای تسکین درد مفاصل و کوفتگی عضلات و ایجاد فرح و تازه شدن و رفع خمیدگی مفید است برای این منظور ممکن است از جوشانده ی ۶در صد آویشم استفاده کرده وآن راداخل وان حمام ریخته مدتی در آن نشست .)رسم شناخت آویشن به عنوان سنبل شجاعت قرنهادر جوامع بشری حاکم بوده است به طوری که حتی در قرون وسطی در دوران شوالیه ها نیز هر وقت زنهای زیبایی ارو پا قصد تحسین معشوقهای شوالیه ی خود را به عنوان مرد شجاع داشتند رو بان های زیبایی که روی آن شکل گیاه آویشن برو دری می شده به آنها هدیه می دادند .
